Jeden podkarpacki zabytek w nagrodą w konkursie Zabytek Zadbany 2024
PODKARPACKIE, KRAJ. Jedną z dwóch równorzędnych nagród w kategorii specjalnej - właściwego użytkowania i stałej opieki nad zabytkiem, otrzymał dworski lamus dawnego dworu wieżowego w Hawłowicach Górnych.
Fot. Muzeum w Jarosławiu
A właściwie, jury konkursu przyznało nagrodę Marianowi Wołkowskiemu-Wolskiemu: „za pieczołowite przebadanie, rozpoznanie, konserwację i restaurację lamusa dworskiego (…), dzięki czemu ocalono przed zniszczeniem oraz ujawniono wyjątkową wartość historyczną i artystyczną obiektu, a zabytek udostępniono zwiedzającym”.
W tym roku do decydującego etapu konkursu zakwalifikowały się jeszcze trzy inne podkarpackie zabytki: kaplica myśliwska św. Huberta w Rzeszowie (kategoria: utrwalanie wartości zabytkowej obiektu), zespół dworski w Haczowie (rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu) oraz cerkiew prawosławna pw. św. Michała Archanioła w Turzańsku. Ostatecznie jednak nie załapały się one na żadną z nagród.
W tegorocznej edycji konkursu, na podstawie zgłoszeń zweryfikowanych przez pracowników Narodowego Instytutu Dziedzictwa, jury dokonało oceny 67 zabytków. Nagrodzonych zostało 18 z nich.
„Zabytek Zadbany” to ogólnopolski konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków, którego procedurę organizacyjną prowadzi Narodowy Instytut Dziedzictwa. Jego głównym celem jest promocja i upowszechnianie najlepszych prac konserwatorskich, budowlanych, rewitalizacyjnych i adaptacyjnych zrealizowanych zgodnie z najważniejszymi standardami badawczymi i wykonawczymi.
Konkurs rozstrzygany jest w siedmiu kategoriach: utrwalenie wartości zabytkowej obiektu; rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu (w tym założenia dworskie i pałacowe); adaptacja obiektów zabytkowych; architektura i budownictwo drewniane; zabytki techniki (w tym budownictwo przemysłowe i inżynieryjne); zabytek dostępny oraz kategoria specjalna: właściwe użytkowanie i stała opieka nad zabytkiem.
"Lamus, dawny dwór obronny, w Hawłowicach Górnych jest jednym z najcenniejszych zabytków architektury rezydencjonalnej ziemi przemyskiej. Powstał zapewne w drugiej połowie XV w. z inicjatywy ówczesnego właściciela tej wsi podstolego przemyskiego Aleksandra Próchnickiego herbu Korczak, jako prosta wieża mieszkalna, o co najmniej dwóch kondygnacjach nadziemnych.
W okresie renesansu wieża została zmodernizowana i zapewne nieco rozbudowana przez kolejnego właściciela Stanisława Broniowskiego herbu Tarnawa, dworzanina królów Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta, koniuszego i chorążego przemyskiego, posła do Porty (+ 1582). Za jego czasów założono w sali przyziemia istniejące do dzisiaj kolebkowe sklepienie z lunetami, które ozdobiono malowidłami o motywach roślinnych (na szwach sklepiennych) oraz herbem właściciela Tarnawa (krzyż z półksiężycem) w laurowym wieńcu w partii centralnej.
Stary dwór uległ zniszczeniu w połowie XVII w. zapewne za sprawą pożaru wznieconego przez Szwedów lub wojska księcia siedmiogrodzkiego F. Rakoczego. W efekcie piętro budowli zostało rozebrane, a sam obiekt przestał pełnić funkcje mieszkalne. (…) W pierwszym trzydziestoleciu XVIII w. obok tej starej budowli powstał nowy, odpowiadający gustom epoki parterowy dwór z dwoma alkierzami (czworobocznymi narożnikami mieszczącymi pokoje). Wznieśli go kolejni właściciele Hawłowic Górnych, przybysze z ziemi rawskiej Trzcińscy herbu Rawicz, którym Hawłowice zawdzięczają także powstanie w 1683 r. zachowanej dotąd cerkwi. Stary dwór zaczął pełnić funkcje pomocnicze, jako skarbiec-lamus. Po Trzcińskich dziedziczyli Nieborowscy herbu Prawdzic, Komorowscy herbu Korczak, a od 1803 r. Zaklikowie herbu Topór. Z tą właśnie rodziną łączy się modernizacja dworu, dobudowanie ocalałego do dzisiaj mieszkalnego skrzydła oraz założenie romantycznego ogrodu.
W 1900 r. majątek hawłowicki nabył od Zaklików Eustachy Wolski herbu Rola. Jego syn Roman zaadaptował w 1941 r. lamus na kaplicę, dobudowując od zachodu prostokątne prezbiterium (nie istnieje). W 1944 r. rodzina Wolskich została wypędzona przez władzę ludową. Dwór stał jeszcze do drugiej połowy l. 60, poczym został częściowo rozebrany (ocalały jedynie dziewiętnastowieczne skrzydło mieszkalne i południowy alkierz). Cudem uniknął rozbiórki lamus, służący miejscowej spółdzielni rolnej za magazyn wody mineralnej.
W 2002 r. pozostałości dworu z parkiem i lamusem zostały odkupione przez córkę ostatnich prawowitych właścicieli Irenę z Wolskich Wołkowską. Z inicjatywy rodziny w latach 2003-2007 trwały prace konserwatorskie przy polichromii na sklepieniu, przeprowadzone też zostały w latach 2003-2004 badania archeologiczne, a w 2005 r. położono nowy gontowy dach. W roku 2020 dzięki wsparciu Gminy Miasta Pruchnik oraz Podkarpackiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków zrekonstruowano gomółkowe przeszklenie okien oraz ceglaną posadzkę. We wnętrzu lamusa pomieszczona została ogólnie dostępna ekspozycja, prezentująca odkryte w trakcie prac fragmenty renesansowych i barokowych kafli piecowych i przybliżająca historię dworu hawłowickiego.
W 2022 r., staraniem właścicieli, udało się odtworzyć renesansowy piec kaflowy. Jest to jeden z kilku zaledwie pieców z tego czasu odtworzonych w Polsce”. (dr hab. Marian Wolski UPJPII – muzeum-jaroslaw.pl)
