Maturzyści pogranicza wobec własnej przyszłości

Dr Piotr Długosz, fot. Virtus

Czemu służą badania młodzieży?

Matura jest ważnym wydarzeniem w życiu każdego młodego człowieka. Jest to okres podejmowania decyzji, który istotnie wpływa na dalsze życie jednostki. Wtedy to powstają zręby planów życiowych do których jednostka nieustannie dąży. Młodzież stoi w obliczu dylematów: dalej się uczyć na studiach czy może lepiej iść do pracy, podjąć studia kierując się zainteresowaniami czy wymaganiami rynku pracy, studiować na uczelni X czy Y, opuścić obecne miejsce zamieszkania czy pozostać w nim, wybrać zawód informatyka czy stolarza, a może od razu wyjechać za granicę. To są przykłady tych alternatyw, przed którymi stoją młodzi ludzie. Każdy z tych wyborów obarczony jest ryzykiem, gdy się wybierze niewłaściwą opcję będzie się skazanym na niską pozycję zawodową i podrzędny status społeczny. Z kolei wybór odpowiedniego kierunku, odpowiedniej uczelni może zapewnić sukces na rynku pracy i wysoką jakość życia.

            Badania młodzieży pokazują na ile młodzież przenosi do swojego życia wzorce i wartości dorosłych. Obserwacje najmłodszej części struktury społecznej po obu stronach granicy pozwalają też na analizę procesów globalizacyjnych. Młodzież jest najbardziej podatna na przyjmowanie nowych wartości i nowinek technologicznych, stylów życia, obyczajów. Twierdzi się, iż obecnie młodzież niezależnie od kraju podobna jest do siebie, pojawia się globalny nastolatek. Analizy młodego pokolenia z pewnym przybliżeniem pozwalają też przyjrzeć się społeczeństwu przyszłości i jego głównym cechom. Młodzież w jednym jak i drugim kraju może stanowić czynnik modernizacji, od jej postaw będzie zależeć przyszłość obu państw jak też dalszy los transformacji. Polska jak wiemy jest w tych procesach nieco bardziej zaawansowana, jednakże trajektorie zmian nie są przesądzone. Ukraina jest nieco dalej w procesach modernizacji i zapewne młodzież będzie tą siłą, która zadecyduje o jej przyszłości. Na koniec można skonstatować, iż ważnym celem badań jest wzajemne poznanie się młodzieży po obu stronach granicy. Wiedza o sąsiadach pozwoli młodzieży na zbliżenie się i budowanie porozumienia ponad granicami. Również wiedza o młodzieży ukraińskiej może być cenna dla Polaków, gdyż coraz więcej jest studentów z Ukrainy na podkarpackich uczelniach.

Młodość nie ma granic

Badania zostały zrealizowane przez studentów socjologii i pracowników Państwowej Wyższej Szkoły Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu i pracowników Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego w Drohobyczu. Kierownikiem polskiego zespołu badawczego był dr Piotr Długosz, a na Ukrainie pracami kierowała dr Switłana Szczudło. Badaniami objęto wszystkie szkoły średnie w Przemyślu i okolicach oraz w Drohobyczu. W Polsce zebrano 717 ankiet, na Ukrainie 584. Badania zostały wykonane techniką ankiety audytoryjnej w trakcie zajęć lekcyjnych.

Prezentację młodzieży rozpocznie opis sytuacji materialnej gospodarstw domowych respondentów. Kondycję ekonomiczną swoich rodzin jako złą oceniło 10% respondentów z Polski i 9% z Ukrainy. Na średnim poziomie żyło 46% respondentów w Polsce i 54% na Ukrainie. Na dobre warunki wskazało 44% polskich i 37% ukraińskich respondentów. Mimo różnic w poziomie życia (według wskaźnika HDI Human Development Index) Polska jest na 39 miejscu a Ukraina na 78) młodzież w obu krajach sytuację materialną ocenia podobnie.

O kondycji ekonomicznej rodzin maturzystów świadczy też wyposażenie w różne dobra. Zmywarkę do naczyń posiadało: 30% polskich i 16% ukraińskich gospodarstw domowych, telefon komórkowy 98% młodzieży w Polsce i na Ukrainie, telewizor plazmowy lub LCD 77% Polaków i 50% Ukraińców, stacjonarny komputer 79% Polaków i 78% Ukraińców, laptop 76% Polaków i 53% Ukraińców, działkę rekreacyjną z domkiem letniskowym 24% Polaków i 38% Ukraińców, samochód osobowy 85% Polaków i 53% Ukraińców, stały dostęp do Internetu 92% Polaków i 82% Ukraińców, biurko do nauki 91% młodzieży w Polsce i na Ukrainie, własny pokój 83% w Polsce i 77% na Ukrainie.

Takie przedmioty jak komórka, komputer stacjonarny, biurko do nauki, własny pokój są w posiadaniu większości młodzieży po obu stronach granicy. Nieznacznie więcej polskich maturzystów posiada stały dostęp do Internetu. Zatem jak widać, przedmioty, które są potrzebne do nauki, mogą ją ułatwiać, znajdują się w posiadaniu obu grup młodzieży. Różnice w zamożności widać w przypadku posiadania przez polskich respondentów większej liczby zmywarek, samochodów, laptopów. Ukraińcy za to mają więcej domków letniskowych i działek. Jednakże biorąc pod uwagę wszystkie dane można stwierdzić, iż mimo obiektywnie gorszego położenia ekonomicznego młodzieży ukraińskiej, ich opinia o sytuacji materialnej jest podobna jak wśród młodzieży polskiej.

Portret maturzystów zostanie naszkicowany biorąc pod uwagę cele życiowe, korzystanie z Internetu i spędzanie czasu wolnego. W tej części tekstu zostaną porównane wyniki odpowiedzi na te obszary tematyczne.

Najczęściej wybieranymi celami życiowymi wśród młodzieży były: szczęśliwe życie rodzinne 95% Polska i 98% Ukraina, znalezienie dobrej pracy 97% Polska i 98% Ukraina, posiadanie przyjaciół 95% Polska i 97% Ukraina, rozwijanie zdolności i zainteresowań (94% Polska i 96% Ukraina, zdobycie ludzkiego szacunku 93% Polska i 94% Ukraina.

W obu grupach młodzieży nieco niższą popularność uzyskały takie cele jak: niezależność od innych 85% Polska i 84% Ukraina, osiągnięcie wysokiego stanowiska 75% Polska i 78% Ukraina.

Z kolei respondenci z Ukrainy częściej wybierali takie cele, jak: ukończenie wyższej uczelni 93% Ukraina i 73% Polska, życie zgodne z zasadami wiary 79% Ukraina i 61% Polska, pomaganie innym ludziom 90% Ukraina i 80% Polska, założenie własnej firmy 61% Ukraina i 35% Polska, udział we władzy 34% Ukraina i 20% Polska.

Za to polscy maturzyści częściej preferowali życie spokojne 80% Polska i 40% Ukraina, zdobycie majątku, wysokie dochody 85% Polska i 69% Ukraina, życie chwilą dla przyjemności i zabawy 52% Polska i 31% Ukraina.

Priorytetami dla młodego pokolenia pogranicza są rodzina, praca, przyjaciele, samorealizacja, ludzki szacunek, niezależność oraz wysoka pozycja społeczna. Orientacje wspólnotowe, nastawienie indywidualistyczne, wysoka pozycja w społeczeństwie są uniwersalne po obu stronach granicy. Maturzyści z Ukrainy mają wyższe aspiracje edukacyjne, są bardziej religijni, altruistyczni i zorientowani na osiągnięcia w sferze ekonomicznej i politycznej. Młodzi Polacy z jednej strony są większymi hedonistami i materialistami a z drugiej wyraźnie wykazują tendencje ucieczkowe od stresu życiowego.

Uzupełnieniem zaprezentowanego portretu młodzieży będzie analiza religijności i zadowolenia z życia. Już zasygnalizowano, iż młodzież ukraińska wyżej stawia rolę religii w swoich planach życiowych niż polska młodzież. Za wierzących uznało się 78% Polaków Polsce i 91% Ukraińców. Niezdecydowanych było 16% Polaków i 7% Ukraińców. Za niewierzących uznało się 6% Polaków i 2% Ukraińców.

Młodzi mają dobrą kondycję psychiczną na co wskazują zebrane dane. Zadowolonych z życia było 80% Polaków i 83% Ukraińców. Młodzież tryska optymizmem co widać też w pytaniu na temat wiary w sukces, powodzenie w realizacji planów życiowych. O tym, że szanse na realizację planów są bardzo duże i duże przekonanych jest 43% Polaków i 53% Ukraińców, że są średnie wskazało 47% Polaków i 37% Ukraińców.

Reasumując młodzież ma ambitne plany życiowe, jest szczęśliwa i z optymizmem patrzy w przyszłość. Na podstawie badań widać, że młodość nie zna granic. Są owszem pewne różnice, które mogą wynikać z zaawansowania procesów modernizacyjnych. Polska młodzież jest mniej religijna i bardziej hedonistyczna oraz w pewnym sensie zmęczona perspektywą nieustannej walki o pozycję społeczną. Młodzież ukraińska jest bardziej samodzielna jeśli za wskaźnik tej samodzielności wziąć pracę na swoim i jeszcze wierzy w mit dyplomu uczelni wyższej gwarantującego karierę i sukces materialny.

Globalny nastolatek

Zebrane odpowiedzi na temat celów życiowych sygnalizują, iż pewne preferencje są uniwersalne. Zatem można powiedzieć, że w sferze kultury widać wpływy globalizacyjne. A jak wygląda aspekt nowych technologii czyli Internet i umiejętność korzystania z niego wśród młodzieży pogranicza?

Z Internetu korzystało 99% polskich i 97% ukraińskich respondentów. Głównie młodzież w obu krajach korzysta z Internetu w domu. W Polsce 96% i na Ukrainie 93% . Profil na portalu społecznościowym posiadało 91% Polaków i 94% Ukraińców. Większość maturzystów po obu stronach granicy posiada profil na Facebooku.

Z Internetu codziennie korzystało 85% Polaków i 80% Ukraińców, kilka razy w tygodniu 11% Polaków i 16% Ukraińców. Młodzież jak pokazują badania jest pokoleniem sieci. Prawie wszyscy korzystają z Internetu i najczęściej robią to codziennie w swoim w domu, większość posiada profil na Facebooku.

Młodzież powszechnie korzysta z Internetu. Z poczty elektronicznej korzysta 87% Polaków i 62% Ukraińców, z komunikatorów 61% Polaków i 34% Ukraińców, w czatach uczestniczyło 28% Polaków i 33% Ukraińców, w forach i grupach dyskusyjnych uczestniczyło 38% Polaków i 29% Ukraińców, telefonowało za pomocą skype’a 44% Polaków i 71% Ukraińców, przeglądało strony WWW 98% Polaków i 79% Ukraińców, zbierało materiał potrzebny do nauki 90% Polaków i 91% Ukraińców, uczestniczyło w kursach i szkoleniach przez Internet 17% Polaków i 52% Ukraińców, szukało pracy 18% Polaków i 21% Ukraińców, kupowało towar 46% Polaków i 21% Ukraińców, korzystało z banku 34% Polaków i 17% Ukraińców, uczestniczyło w akcjach internetowych 31% Polaków i 12% Ukraińców, grało w gry sieciowe 50% Polaków i 47% Ukraińców, ściągało darmowe oprogramowanie 47% Polaków i 72% Ukraińców, ściągało darmową muzykę, filmy 72% Polaków i 87% Ukraińców, tworzyło własną stronę WWW 13% Polaków i 36% Ukraińców, pozyskiwało informacje ze stron publicznych instytucji 63% Polaków i 54% Ukraińców, pobierało formularze urzędowe 17% Polaków i 20% Ukraińców, słuchało muzyki, radia 85% Polaków i 86% Ukraińców, oglądało TV 50% Polaków i 62% Ukraińców, rezerwowało bilety lotnicze 21% Polaków i 16% Ukraińców, czytało gazety przez Internet 40% w Polaków i 28% Ukraińców, umawiało się na randki 12% w Polaków i 70% Ukraińców.

Z korzystaniem z Internetu wśród respondentów jest tak jak z orientacjami życiowymi, można wyróżnić wspólną sferę zachowań jak też zaobserwować pojawiające się różnice. Większość młodzieży po obu stronach granicy wykorzystuje go do nauki oraz rozrywki. Połowa młodzieży gra w gry sieciowe, nieco rzadziej korzysta z e-administracji, poszukuje pracy i jest aktywna w wirtualnej przestrzeni. Nauka–rozrywka-załatwienie spraw urzędowych-charakteryzują całą młodzież.

Częściej maturzyści polscy niż ukraińscy wykorzystywali Internet do działań komunikacyjnych. Również częściej młodzi Polacy używali Internetu do pozyskiwania informacji i handlu.

Z kolei młodzi Ukraińcy zdecydowanie częściej wykorzystywali Internet do celów towarzyskich, rozmów telefonicznych, e-learningu, czy też tą drogą zdobywali nielegalne oprogramowanie i tworzyli własne strony. Widać, iż polska młodzież raczej wykorzystuje Internet w celach rozrywkowo-merkantylnych a ukraińska jest bardziej pragmatyczna i stara się wykorzystać jego walory do nauki, budowania swojej tożsamości czy poszukiwania partnera/partnerki.

Na koniec tego szkicu młodzieży pogranicza przyglądnijmy się jak młodzież spędza czas wolny, co stanowi przedmiot ich zainteresowań i w jaki sposób organizuje sobie zajęcia. Gra na instrumencie lub śpiewa 42% Polaków i 47% Ukraińców, sprząta 39% Polaków i 41% Ukraińców, chodzi na siłownię 36% Polaków i 63% Ukraińców, pomaga innym 65% Polaków i 54% Ukraińców, obija się, leniuchuje 79% Polaków i 36% Ukraińców, zajmuje zwierzętami, roślinami 56% Polaków i 44% Ukraińców, gra w gry komputerowe 59% Polaków i 58% Ukraińców, korzysta z Internetu 95% Polaków i 94% Ukraińców, czyta książki 58% Polaków i 64% Ukraińców, chodzi na koncerty muzyki młodzieżowej 55% Polaków i 60% Ukraińców, kibicuje sportowcom 54% Polaków i 62% Ukraińców, dokształca się 69% Polaków i 85% Ukraińców, czyta gazety 68% Polaków i 44% Ukraińców, chodzi do restauracji, pubu 80% Polaków i 79% Ukraińców, uprawia sport 76% Polaków i 80% Ukraińców, chodzi do kina 76% Polaków i 72% Ukraińców, pracuje zarabia dodatkowe pieniądze 71% Polaków i 69% Ukraińców, chodzi po sklepach, robi zakupy 71% Polaków i 78% Ukraińców, chodzi na prywatki 74% Polaków i 76% Ukraińców, telefonuje do znajomych 83% Polaków i 88% Ukraińców, ogląda TV 86% Polaków i 80% Ukraińców, śpi 94% polaków i 91% Ukraińców, podróżuje 87% Polaków i 89% Ukraińców.

Odpowiedzi na to pytanie pokazują, iż więcej jest podobieństw między młodzieżą polską i ukraińską niż różnic. Na dwadzieścia cztery wymienione formy spędzania czasu wolnego aż w trzynastu nie odnotowano większych różnic. Prawie wszyscy respondenci korzystają z Internetu, chodzą do restauracji, kina, na prywatki, telefonują do siebie, uprawiają sport, pracują, robią zakupy. Wypoczywają też śpiąc lub podróżując.

Nieco mniej respondentów kibicuje sportowcom, chodzi na koncerty, gra w gry komputerowe, czyta ksiązki, zajmuje się muzyką lub sprząta. Jak widać potrzeby ludyczne i afiliacyjne są wśród młodzieży identyczne. Młodzież co jest charakterystyczne dla tej kategorii społecznej większość tego czasu spędza ze sobą. Są też drobne różnice, młodzież ukraińska w czasie wolnym częściej się dokształca oraz chodzi na siłownie. Może to oznaczać, iż w większym stopniu poddają się pracy nad sobą, bardziej dbają o rozwój intelektualny i fizyczny. Młodzi Polacy częściej biernie spędzają czas wolny nic nie robiąc, czytają gazety, pomagają innym bądź zajmują się domem.

Nastolatek pogranicza

Gdy uwzględnimy wszystkie zaprezentowane dane to pojawia się konkluzja, że młodzież jest bardzo podobna do siebie po obu stronach granicy. Można rzec, iż ma pretensje-bo tym określeniem nazywa się też aspiracje do wysokiej jakości życia, ma tradycyjne podejście do wielu spraw. Praca, rodzina, przyjaciele to rzeczy na, których im zależy, do których zamierzają dążyć. Jest to generacja zdominowana przez Internet, który stanowi element codzienności. Młodzież nie jest w stanie wyobrazić sobie życia bez niego. Poza życiem w sieci młoda generacja pogranicza zajęta jest zabawą, rozrywką w gronie przyjaciół i znajomych. Co istotne jest to pokolenie, które jest pełne optymizmu, twierdzi, iż nie najgorzej się im żyje, w dużej mierze wierzy, że w przyszłość odniesie powodzenie w życiu, a co najważniejsze młodzież jest szczęśliwa. Nie widać w niej mizantropii i defetyzmu co miało charakteryzować pokolenia z lat 70-ych opisane przez Stefana Nowaka.

Są też różnice między młodzieżą w obu krajach, co może wynikać z różnego tempa zmian modernizacyjnych. Polska młodzież wydaje się podlegać trendom laicyzacyjnym jakie pojawiają się w Europie Zachodniej. Te badania jak też wcześniejsze wyraźnie pokazują spadek religijności w kolejnych kohortach maturzystów. Polskiej młodzieży też mniej zależy na studiach wyższych oraz na zakładaniu własnych firm. Jest to pokolenie raczej nastawione na konsumpcję niż ciężką pracę. Widać, że kapitalizm nie jest łatwy i przyjemny dla jednostki co najlepiej wiedzą rodzice maturzystów. Stąd młodzi Polacy chcieliby spokojnego życia bez kłopotów i nieustannego potwierdzania własnej pozycji zawodowej, społecznej. Młodzi Ukraińcy są bardziej prokapitalistyczni, wierzą w merytokrację dążąc do studiów wyższych oraz chcą tworzyć własne firmy. O ile w Polsce są widoczne trendy późnokapitalistyczne nacechowane konsumpcjonizmem i indywidualizmem o tyle na Ukrainie widoczne są postawy charakterystyczne dla wczesnej nowoczesności z powstawaniem klasy średniej.

Dr Piotr Długosz

Autor zajmuje się m.in. socjologią edukacji i socjologią regionu. Autor m.in. takich książek „Aspiracje życiowe młodzieży Pogranicza”, „Trauma wielkiej zmiany na Podkarpaciu”, „Młodzież Podkarpacia w III Rzeczypospolitej” współautor „Nierówności edukacyjne wśród młodzieży Małopolski i Podkarpacia” (z prof. Marianem Niezgodą).