Dereń i jego przetwory z Arboretum w Bolestraszycach

Obecnie zajmuje ono powierzchnię 311,27 ha (Bolestraszyce – 28,98 ha; Cisowa – 282,29 ha). Arboretum jest w tej części kraju obiektem o znaczeniu nie tylko przyrodniczym, ale i kulturowym, dydaktycznym i naukowym. To jedyna tego typu placówka w województwie podkarpackim.

Szczególną troską otacza się gatunki wpisane na krajową czerwoną listę roślin rzadkich, zagrożonych i ginących oraz historyczną kolekcję gatunków i odmian drzew owocowych, zwłaszcza jabłoni, gruszy i derenia. Tych ostatnich rośnie tu aktualnie 650 drzew i krzewów dereniowych. Wśród nich wyróżniają się dwa stuletnie derenie corocznie obficie owocujące, albowiem panują tu bardzo dobre dla ich uprawy warunki glebowo‑klimatyczne. Na terenie Arboretum w Cisowej rośnie dodatkowo ok. 2000 krzewów dereniowych.

Każdego roku w Bolestraszycach organizowany jest we wrześniu Międzynarodowy Festiwal Derenia, podczas którego udostępniane są zwiedzającym kolekcje pomologiczne (w tym ok. 80 odmian derenia pochodzących z Europy. Arboretum nawiązuje do starych tradycji Małopolski Wschodniej bogatej w stare ogrody derenia jadalnego. Gatunek ten rośnie w Europie głównie w lasach dębowych i grabowych, zaroślach oraz dolinach rzek na glebach wapiennych. Dereń jadalny zwykle występuje w formie wysokiego i szerokiego krzewu. Stare okazy były prowadzone w formie niskopiennych drzew do ok. 10 m wysokości. Kwiaty derenia są żółte, drobne, zebrane w niewielkie kwiatostany, rozwijają się bardzo wcześnie – w marcu lub kwietniu, niekiedy jeszcze na bezlistnych gałązkach. Owoce derenia jadalnego dojrzewają na początku sierpnia do października. Są elipsoidalne, błyszczące, najczęściej czerwone lub czerwonowiśniowe, niektóre odmiany mają kształt gruszkowy, kulisty koloru białego lub żółtego.

Dla celów szkoleniowych i edukacyjnych oraz na wystawy i imprezy plenerowe pracownicy Arboretum przygotowują następujące produkty: podkarpacki dereń kiszony, bolestraszycka galaretka dereniowa, bolestraszycki kompot dereniowy, dżem dereniowy oraz pesto z derenia jadalnego i czosnku niedźwiedziego. Ponadto dereń występuje w różnych produktach mieszanych, co związane jest z prowadzeniem przez Arboretum kolekcji starych odmian jabłoni i gruszy.

Owoce derenia kiszono w beczkach jak ogórki. Owoce musiały być koloru zielonego do bladoróżowego, co oznacza, że były już wyrośnięte, ale jeszcze niedojrzałe. Owoce te zalewało się w beczce osoloną wodą. Kiedy ukisły, odcedzało się je i zalewało oliwą z ziołami. We dworze kiszony dereń dodawano do sosów, które przyrządzano do pieczonego mięsa i podawano na pańskie stoły. Tradycje produkcji tych „polskich oliwek” znano i kultywowano w kuchni dworskiej szczególnie na terenie Małopolski Wschodniej i Kresów Wschodnich. 26 lutego 2008 r. Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach wpisało derenia kiszonego podkarpackiego na Listę Produktów Tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.